Giới thiệu

Cách mà Nam Cao xây dựng nhân vật rất điển hình và độc đáo; Bá Kiến, Chí Phèo vừa tiêu biểu cho những loại người có bề dày trong xã hội, vừa là những cá tính độc đáo và có sức sống mạnh mẽ. Tâm lý nhân vật được miêu tả thật tinh tế sắc sảo, tác giả đã đi sâu vào nội tâm để diễn tả những diễn biến tâm lý phức tạp của từng nhân vật.

Chí Phèo

• Người nông dân lương thiện bị đẩy vào con đường lưu manh dần dần bị tha hoá;
• Bị cường hào đẩy vào nhà tù;
• Nhà tù thực dân đã tiếp tay cho cường hào thâm độc để giết chết phần "người" trong con người Chí Phèo, biến Chí thành Phèo, biến người nông dân lương thiện thành quỷ dữ.
• Nỗi thống khổ ghê gớm của nhân vật. Nỗi thống khổ đó không phải là không nhà, không cửa, không cha không mẹ, không họ hàng thân thích; mà chính là Chí Phèo bị xã hội vằm nát cả một mặt người, cướp đi linh hồn người, phải sống kiếp sống tối tăm của con vật lạ. Đó chính là nỗi thống khổ của cá thể sinh ra là người nhưng lại không được làm người và bị xã hội từ chối, xua đuổi. Tình trạng bi thảm này được tác giả minh chứng trong đoạn mở đầu giới thiệu một chân dung, một tính cách "hấp dẫn", vừa hé cho thấy một số phận bi đát. Dù say rượu đến điên khùng, Chí Phèo vẫn như cảm nhận thấm thía "nông nỗi" khốn khổ của thân phận mình. Anh chửi trời, chửi đời; rồi chuyển sang chửi tất cả làng Vũ Đại, cuối cùng anh chửi thằng cha con mẹ nào đẻ ra cái thằng Chí Phèo. Không ai chửi lại anh, vì rất đơn giản là không ai coi anh là con người cả.
• Bản chất lương thiện của những con người khốn khổ. Chí Phèo đến với Thị Nở trong một đêm trăng say rượu. Như điều kỳ diệu là Thị Nở không phải chỉ khơi dậy bản năng ở gã đàn ông say, mà lòng yêu thương mộc mạc chân thành, sự chăm sóc giản dị của người đàn bà khốn khổ ấy đã làm thức tỉnh Chí Phèo.
• Luôn tha thiết mong được thương yêu, được cảm thông và được sống hoà nhập với mọi người.
• Không thể trở lại làm người lương thiện được. Chí Phèo bộc lộ tất cả bi kịch nội tâm đau đớn: "Tao muốn làm người lương thiện (…) Không được! Ai cho tao lương thiện? Làm thế nào cho mất được những vết mảnh chai trên mặt này? Tao không thể là người lương thiện được nữa. Biết không!".

Bá Kiến

Trong truyện, Bá Kiến là nhân vật lòng dạ độc ác nhất. Có thể nói rằng, Bá Kiến ngoài mặt rất hiền lành với Chí Phèo. Nhưng thật ra, hắn lại là nhân vật độc ác, xấu xa. Bá Kiến đã xuất hiện khi Chí Phèo đang say rượu và khen khuôn mặt của Chí Phèo như là "một cuộc biểu tình trước một đám đông". Để đạt được mục đích, ông về đỡ Chí Phèo vào trong nhà, mời xơi nước và khiến cho anh ta trở thành một tay sai nguy hiểm. Nhân vật Bá Kiến nói chuyện ngon ngọt với Chí Phèo chính là chi tiết được nhà văn Nam Cao sử dụng trong truyện để thay đổi tình hình của nhân vật.

Đây là một nhân vật:

• Tiêu biểu cho giai cấp thống trị, với bộ mặt tàn ác xấu xa. Điển hình cho tầng lớp địa chủ, cường hào ở nông thôn thời bấy giờ; độc ác, tìm mọi cách để bóc lột, lừa gạt nông dân, sẵn sàng cấu kết với nhau để bóc lột người nghèo, nhưng cũng tìm cách xâu xé, hãm hại nhau. Bản chất gian hùng, mềm nắn rắn buông, sợ kẻ cố cùng liều thân, bám thằng có tóc, một người khôn ngoan thì chỉ bóp đến nửa chừng, ngấm ngầm đẩy người ta xuống sông, nhưng rồi lại dắt nó lên để nó đền ơn. Nam Cao xây dựng nhân vật này dựa trên cảm hứng từ nhân vật Tào Tháo trong Tam quốc diễn nghĩa của La Quán Trung, trong truyện Bá Kiến hay có "cái cười Tào Tháo".
• Cư xử với Chí Phèo hết sức nham hiểm, tàn nhẫn, khi thì dọa nạt, khi thì mềm mỏng ngọt ngào. Bá Kiến đã biến Chí Phèo từ một con người lương thiện trở thành lưu manh và rồi từ lưu manh thành quỷ dữ. Và cũng chính hắn đã biến Chí Phèo trở thành một tên tay sai đắc lực cho hắn để tiêu diệt Đội Tảo đe dọa dân làng Vũ Đại.
• Bản chất gian hùng ấy của Bá Kiến tập trung đầy đủ trong cái cách đối xử của nhân vật với Chí Phèo, được khắc họa qua những chi tiết ngoại hình thật độc đáo.